STATUS ADWOKATA W POLSKIM SYSTEMIE PRAWNYM: Adwokat jako zawód zaufania publicznego

AUTOR: ADWOKAT DR MICHAŁ RZĄDKOWSKI

Profesja adwokata zaliczana jest do grupy zawodów zaufania publicznego. Takie stwierdzenie nie budzi większych zastrzeżeń i jest akceptowane zarówno przez prawników, jak i w szerszym odbiorze społecznym1. Również Trybunał Konstytucyjny wprost zaliczył adwokatów, obok sędziów, prokuratorów, notariuszy, do takiej grupy zawodów2. Warto się jednak zastanowić, jakie przymioty zawodu adwokata zdecydowały o takiej kwalifikacji oraz jakie płyną z tego konsekwencje.

I. POJĘCIE ZAWODU ZAUFANIA PUBLICZNEGO

W związku z powyższym nieco uwagi trzeba poświęcić pojęciu „zawodu zaufania publicznego”. To sformułowanie nie posiada definicji legalnej, mimo iż art. 17 ust. 1 Konstytucji RP wprost się do niego odnosi3. Zgodnie z tą regulacją prawodawca może w drodze ustawy tworzyć samorządy zawodowe zrzeszające osoby wykonujące zawód zaufania publicznego. Celem korporacji zawodowej ma być z jednej strony reprezentacja danego środowiska zawodowego, z drugiej zaś trzymanie pieczy nad prawidłowym wykonywaniem obowiązków zawodowych przez członków korporacji4.

Z konstrukcji przepisu wynika jednak, że jest to norma o charakterze upoważniającym, nie nakłada na ustawodawcę obowiązku tworzenia samorządów zawodowych dla wszystkich zawodów zaufania publicznego5. Mogą zatem teoretycznie istnieć profesje, które choć można uznać za zawód zaufania publicznego, nie będą miały swojego samorządu6. Natomiast stworzenie danej korporacji zawodowej będzie przesądzało o zakwalifikowaniu jej członków do grupy wykonującej taki rodzaj zawodu. Przynależność do korporacji osób wykonujących zawód zaufania publicznego jest obowiązkowa7.

Jak wskazano powyżej, samorząd zawodowy czuwa nad prawidłowym wykonywaniem zawodu przez jego członków8. Przejawia się to na wiele sposobów. Poprzez konieczność odbycia specjalistycznego szkolenia przez osoby ubiegające się o przyjęcie do zawodu, wydawanie decyzji przez organy samorządowe o dopuszczeniu do wykonywania zawodu, obowiązki szkoleniowe nałożone na członków samorządu oraz wewnątrzkorporacyjne sądownictwo dyscyplinarne9. Nie bez znaczenia są też wypracowane przez korporacje zasady etyki zawodowej10. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego konieczność wdrożenia takich rozwiązań względem określonych profesji wynika stąd, że jedynie wykonywanie ich w sposób zinstytucjonalizowany pozwoli osobom wykonującym te zawody zdobyć realne zaufanie społeczne11.

Trybunał Konstytucyjny wskazał również, jakie cechy decydują o uznaniu danego zawodu za zawód zaufania publicznego. Są to m.in. społeczne przekonanie o zachowaniu przez wykonującego taki zawód dobrej woli, należyta staranność zawodowa, wiara w przestrzeganie wartości istotnych dla profilu danego zawodu, odpowiednia motywacja osób wykonujących daną profesję i respektowanie przez nie prawa12. Mimo braku definicji legalnej w piśmiennictwie i orzecznictwie przedstawiono dość spójne wyobrażenie na temat tego, czym jest zawód zaufania publicznego. Już w tym miejscu należy zauważyć, że pojawienie się w jego nazwie słowa: „publiczny” przesądza o tym, że wykonywanie takiego zawodu nie ogranicza się jedynie do prowadzenia działalności gospodarczej nastawionej na zysk w celu realizacji interesu prywatnego. Niesie ze sobą dalsze konsekwencje o znaczeniu ogólnospołecznym. Na taki aspekt wykonywania zawodu zaufania publicznego zwrócił uwagę B. Banaszak, według którego celem takich profesji jest zaspokojenie interesu publicznego13.

Dodatkowo, według często cytowanej definicji P. Sarneckiego chodzi o obsługę osobistych potrzeb ludzkich, polegającą na przyjmowaniu od jednostki informacji dotyczących nierzadko jej życia osobistego oraz związane z tym społeczne przekonanie, że zostaną one prawidłowo wykorzystane dla dobra tej jednostki przez świadczącego usługę14. Taka perspektywa uzasadnia posłużenie się w sformułowaniu „zawód zaufania publicznego” słowem „zaufanie”. Żeby jednak prawidłowo zrealizować ten cel, konieczne jest udzielenie specjalnej ochrony prawnej powierzeniu takich informacji. Z tego też powodu w literaturze podkreśla się że jedną z cech pozwalającą odróżnić zawody zaufania publicznego od pozostałych jest funkcjonująca w ich ramach tajemnica zawodowa np. lekarska15. Nie jest to jedynie uprawnienie powiernika do zachowania w tajemnicy przekazanych mu informacji, ale także jego obowiązek16.

II. STATUS PRAWNY ZAWODU ADWOKATA

Mając na uwadze powyższą charakterystykę zawodów zaufania publicznego, należy zastanowić się, czy słusznie adwokatów zalicza się w ich poczet. W tym celu należy sięgnąć do przepisów p.o.a.17

Zgodnie z art. 1 ust. 2 p.o.a. Adwokatura zorganizowana jest na zasadzie samorządu zawodowego. Jest to najstarszy samorząd zawodowy w Polsce. Z jednej strony reprezentuje środowisko adwokatów i chroni jego praw (art. 3 ust. 1 pkt 2 p.o.a.), z drugiej czuwa nad prawidłowym wykonywaniem zawodu przez jego członków. Odbywa się to na trzech polach: (1) przez nadzór nad przestrzeganiem przez adwokatów przepisów o wykonywaniu zawodu adwokata; (2) przez doskonalenie zawodowe adwokatów i aplikantów adwokackich; (3) przez dbanie o przestrzeganie zasad etyki adwokackiej18. Adwokatów wiąże Kodeks Etyki Adwokackiej19, który zawiera zbiór norm etycznych przystosowanych do wykonywania adwokackiej profesji, zaś ich nieprzestrzeganie może rodzić w ramach samorządu odpowiedzialność dyscyplinarną adwokata.

Kompetencje samorządu adwokackiego, obejmujące reglamentację dostępu do zawodu, dotykają sfery publicznoprawnej20. Składają się na nie decyzje dotyczące przyjęcia aplikanta na szkolenie zawodowe organizowane przez korporację, przyznania lub uznania uprawnień do wykonywania zawodu adwokata, skreślenia z listy osób wykonujących zawód21. Już samo powołanie do życia samorządu adwokackiego przemawia za tym, aby uznać, że adwokat jest zawodem zaufania publicznego w świetle art. 17 ust. 1 Konstytucji RP. Warto jednak przyjrzeć się poszczególnym aspektom wykonywania zawodu adwokata, które są immanentnie związane z taką kwalifikacją.

Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na przepis art. 7 ust. 1 p.o.a., który przyznaje adwokatowi podczas i w związku z wykonywaniem jego obowiązków służbowych ochronę prawną taką, jaka przysługuje sędziom i prokuratorom. Oznacza to przyznanie mu ochrony karnoprawnej we wskazanym zakresie podobnej do tej, jaką mają funkcjonariusze publiczni22. Gdyby zatem wykonując obowiązki zawodowe, przykładowo podczas rozprawy, adwokat został znieważony, rodziłoby to odpowiedzialność karną osoby, która takiego czynu się dopuściła, tak jak w przypadku znieważenia funkcjonariusza publicznego. Adwokat posiada też immunitet materialny odnośnie nadużycia wolności słowa, które mogłoby rodzić po jego stronie odpowiedzialność karną z tytułu znieważenia lub zniesławienia innych uczestników postępowań, w których bierze udział. W tym wypadku jednak odpowiedzialność adwokata ma jedynie wymiar dyscyplinarny23.

Do kluczowych atrybutów wykonywania zawodu adwokata należy zaliczyć tajemnicę adwokacką. Obowiązek jej dochowania wynika z art. 6 ust. 1 p.o.a., zgodnie z którym adwokat musi zachować w tajemnicy wszystko, o czym dowiedział się w związku z udzieleniem pomocy prawnej24. Przepis §19 Kodeksu Etyki Adwokackiej precyzuje ten obowiązek wskazując m.in., że obowiązek zachowania tajemnicy rozciąga się także na wszelkie dokumenty, notatki i inne materiały przekazane przez klienta adwokatowi. Na adwokacie spoczywa też obowiązek dopilnowania, aby tajemnica adwokacka była przestrzegana przez jego personel i współpracowników.

Wskazuje się na bezwzględny charakter zakazu opisanego w art. 6 ust. 3 p.o.a. dotyczącego niemożności zwolnienia adwokata z zachowania tajemnicy zawodowej co do faktów, o których dowiedział się udzielając pomocy prawnej25. Takie rozwiązanie pozostaje spójne z innym przepisami – art. 261 § 2 k.p.c.26 oraz art. 83 § 2 k.p.a.27

Zatem w postępowaniu cywilnym oraz w postępowaniu administracyjnym adwokat powołany na świadka co do okoliczności, o których dowiedział się w związku z udzieleniem pomocy prawnej, powinien odmówić odpowiedzi na pytania nakierowane na informacje objęte tajemnicą.

W literaturze zauważa się jednak konflikt pomiędzy normami p.o.a. odnoszącymi się do tajemnicy adwokackiej, a przepisami art. 180 § 2 k.p.k.28

Mimo kategorycznie sformułowanego zakazu z art. 6 ust. 3 p.o.a., który nie pozwala zwolnić adwokata z tajemnicy zawodowej, na gruncie procesu karnego wyróżnia się tajemnicę adwokacką oraz tajemnicę obrończą, przyznając bezwzględny charakter tylko tej drugiej29. Przepis art. 180 § 2 k.p.k. pozwala na przesłuchanie adwokata co do faktów objętych tajemnicą zawodową, jeśli jest to niezbędne dla wymiaru sprawiedliwości, a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu. O zwolnieniu z tajemnicy adwokackiej decyduje w tym wypadku sąd.

Wśród praktyków wskazuje się na brak uzasadnienia dla takiego potraktowania tajemnicy adwokackiej na gruncie przepisów k.p.k. i zawężenia bezwzględnej ochrony jedynie do tajemnicy obrończej (art. 178 k.p.k.)30. W doktrynie dodaje się jednak, że powyższe przepisy należy odczytywać tak, że decyzja sądu zwalniająca z tajemnicy zawodowej nie nakłada obowiązku na adwokata, aby zeznawał, a jedynie otwiera drogę do złożenia zeznań. Adwokat może natomiast odmówić złożenia zeznań z powołaniem się na art. 6 ust. 3 p.o.a. i nie będzie można mu przypisać odpowiedzialności np. z tytułu zatajenia prawdy31. Niezależnie jednak od powyższego relacja pomiędzy art. 6 p.o.a. oraz art. 180 § 2 k.p.k. jest przedmiotem ożywionej dyskusji w piśmiennictwie, brak również jednolitego stanowiska w tej kwestii.

Mimo to nie ulega wątpliwości, że obowiązek dochowania tajemnicy adwokackiej wpisuje się w szczególną relację zaufania, charakterystyczną również dla innych zawodów zaufania publicznego.

III. WYKONYWANIE PRZEZ ADWOKATA FUNKCJI PUBLICZNYCH

Należy się zastanowić, które to zadania przypisane adwokatom należy uznać za realizujące interes publiczny i przez to będące przejawem funkcji publicznej. Będzie chodziło tutaj o takie zadania, które nie mają wymiaru jedynie komercyjnego. Do głównych zadań adwokata należy świadczenie pomocy prawnej (art. 4 ust. 1 p.o.a.). Patrząc na nie przez pryzmat zadań Adwokatury widać, że adwokat wykonując swój zawód współdziała w ochronie praw i wolności obywatelskich (art. 1 ust. 1 p.o.a.)32. W piśmiennictwie dodaje się, że działalność adwokatów zawiera element pełnienia funkcji publicznej poprzez zapewnienie obywatelom fachowej pomocy prawnej i zastępstwa procesowego33.

Nadto, składane przez adwokata w toku różnych postępowań pisma procesowe, jak również jego inicjatywa dowodowa, mają wpływ na treść rozstrzygnięć zarówno sądów, jak i organów administracji publicznej i w tym zakresie również wywołują skutki publiczne. Dodatkowo, adwokat ma prawo poświadczać odpisy dokumentów za zgodność z oryginałem (art. 4 ust. 1b p.o.a.). Taka poświadczona kopia ma walor dokumentu urzędowego34.

Najdobitniejszym przykładem realizowania przez adwokata zadań publicznych jest świadczenie przez niego pomocy prawnej z urzędu, której istota sprowadza się do zapewnienia przez państwo osobom potrzebującym dostępu do prawnika – profesjonalisty, i której koszty co do zasady pokrywa Skarb Państwa. Pomoc adwokata z urzędu ma umożliwić równy dostęp do wymiaru sprawiedliwości osobom, których nie stać na opłacenie profesjonalnego pełnomocnika i wpisuje się w szeroko pojęte prawo do sądu35. Na gruncie procesu karnego w literaturze zauważa się, że adwokat pełniący funkcję obrońcy realizuje nie tylko prywatny interes oskarżonego36, ale też interes publiczny poprzez zapewnienie przestrzegania jego praw procesowych37. Adwokat urzeczywistniając konstytucyjne prawo obywateli do obrony formalnej, rozumianej jako skorzystanie z pomocy obrońcy (art. 42 ust. 2 Konstytucji RP), czuwa nad rzetelnością procesu38. Rzetelność procesu karnego jest postrzegana w literaturze jako samoistna wartość, której ochrona leży w interesie państwa i społeczeństwa39. Niekiedy też prawo wymaga wręcz obowiązkowego udziału obrońcy w sprawie, przykładowo ze względu na stopień upośledzenia oskarżonego40(art. 79 § 1 pkt 4 k.p.k.).

IV. PODSUMOWANIE

Adwokatów słusznie zalicza się do grupy zawodów zaufania publicznego. Poza wykonywaniem zawodu w ramach korporacji adwokackiej, również i inne cechy tej profesji przemawiają za słusznością powyższej tezy. Adwokaci w trakcie wykonywania swoich obowiązków służbowych i w związku z nimi korzystają z karnoprawnej ochrony analogicznej do tej, z jakiej korzystają funkcjonariusze publiczni. Pozyskane przez adwokatów od klientów informacje objęte są tajemnicą adwokacką. Prawo przyznaje też adwokatom prawo do uwierzytelniania kopii dokumentów, które mają walor poświadczenia urzędowego. Samo wykonywanie zawodu adwokata realizuje interes publiczny przez niesienie pomocy prawnej obywatelom, przez co adwokaci uczestniczą w systemie ochrony praw obywatelskich. Przyznanie zaś obywatelom prawa do adwokata z urzędu ma zapewnić im równy dostęp do wymiaru sprawiedliwości i wpisuje się w realizację szeroko pojętego prawa do sądu.

ADWOKAT DR MICHAŁ RZĄDKOWSKI

🦜 w Stowarzyszeniu Adwokackim „Defensor Iuris” #DI od czerwca 2020 r.,

🔸 jest adwokatem z Izby Adwokackiej we Wrocławiu, gdzie od sierpnia 2018 r. wykonuje zawód w ramach kancelarii indywidualnej,

🔸 absolwent Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego; ukończył także Szkołę Prawa Amerykańskiego organizowaną wspólnie przez Uniwersytet Wrocławski oraz Chicago-Kent College of Law; uzyskał również tytuł LL.M. (Master of Laws) in US, International and Transnational Law na Chicago-Kent College of Law, gdzie w ramach studiów podyplomowych realizował przedmioty związane z międzynarodowym arbitrażem handlowym, amerykańskim prawem kontraktów oraz prawem spółek;

🔸 w czerwcu 2018 r. ukończył studia doktoranckie w Instytucie Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk, natomiast w kwietniu 2019 r. otworzył przewód doktorski; obecnie przygotowuje rozprawę doktorską na temat zakresu podmiotowego zapisu na sąd polubowny;

🔸 uczestniczył w szeregu kursów i szkoleń, zarówno w Polsce, jak i zagranicą m.in. na King’s College London oraz na Uniwersytecie w Zurych

🔸 w swojej praktyce zawodowej skupia się na prawie administracyjnym, prawie cywilnym z uwzględnieniem spraw gospodarczych oraz świadczy kompleksową obsługę prawną na rzecz przedsiębiorców,

🔸 autor publikacji z zakresu tematyki ADR, prawa cywilnego oraz ochrony praw konsumentów;

🔸 prywatnie pasjonat historii sztuki oraz literatury faktu.

🦜 zobacz jego przykładową aktywność w #DI: adwokat Michał Rządkowski