#pełnosprawniwprawie: UBEZŁAWSNOWOLNIENIE CAŁKOWITE – PRAKTYCZNE ASPEKTY OPIEKI PRAWNEJ W ORZECZNICTWIE

AUTORZY:  ADWOKAT EWA MARCJONIAK, ADWOKAT WOJCIECH GLAC 

Ubezwłasnowolnienie jako instytucja wyjątkowa, bo stanowiąca odstępstwo od zasady pełnej zdolności do czynności prawnych, ograniczanej bądź wyłączanej wobec osoby pełnoletniej postanowieniem Sądu, była już tematem naszych opracowań w projekcie #Pełnosprawniwprawie (zobacz: #pełnosprawniwprawie: OSOBA MAJĄCA ZOSTAĆ UBEZWŁASNOWOLNIONA).
Czas przyjrzeć się bezpośrednio związanej z ubezwłasnowolnieniem opiece prawnej, jaką wykonuje ustanawiany dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie opiekun prawny, stający się przedstawicielem ustawowym takiej osoby.

I. OPIEKUN PRAWNY – PRZESŁANKI PODMIOTOWE USTANOWIENIA

Cechą ubezwłasnowolnienia całkowitego pozostaje konieczność ustalenia przez sąd opiekuńczy opiekuna prawnego stającego się odpowiedzialnym za ochronę dóbr prawem chronionych swojego podopiecznego.
Na wyjątkowość stosowania instytucji ubezwłasnowolnienia, dopiero po przeprowadzeniu szczegółowego postępowania dowodowego, zwraca się uwagę w bieżących orzeczeniach sądów różnych szczebli. Jednolite pozostaje zapatrywanie, by stosowane było ono tylko w przypadkach uzasadnionych i absolutnie koniecznych, które nie rodzą wątpliwości co do stanu osoby z niepełnosprawnością, ale także z poszanowaniem jej praw podstawowych w oparciu o zasadę ochrony godności osoby.

Ubezwłasnowolnienie, zwłaszcza całkowite, jest tak daleko idącą ingerencją w sferę praw i wolności człowieka, że stosowane winno być wyjątkowo, w wypadkach, gdy nie ma możliwości ochrony osoby chorej lub upośledzonej w inny sposób. Nie może za utrzymywaniem ubezwłasnowolnienia całkowitego przemawiać to, że dotychczasowa opiekunka nie jest w stanie wykonywać swoich względem pupilki obowiązków; podobnie za tym nie może przemawiać to, że jej rodzinna i osobista sytuacja wyklucza zamieszkiwanie z najbliższymi. W państwie o pewnym poziomie cywilizacyjnym, jakim jest Polska, musi wszak być możliwe zapewnienie osobie chorej dachu nad głową i wsparcia w życiu codziennym bez konieczności całkowitego odbierania jej możliwości decydowania o sobie.

(postan. SA w Katowicach z 18.12.2017 r., I ACa 154/17, Biul.SAKa 2018, nr 2, poz. 31.)

Z praktyki wskazać należy, że mamy do czynienia z trzema sytuacjami faktycznymi doboru opiekuna. Podstawowym kryterium przy wyborze opiekuna jest dobro osoby podlegającej opiece (zasada ta wynika z art. 154 k.r.o w związku z art. 175 k.r.o). W dalszej kolejności ustalanie kręgu osób mogących być opiekunami prawnymi wynika z dyspozycji przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, i tak:

I.1. Małżonek lub rodzice

Pierwszą z nich stanowi ustanowienie opiekunem prawnym osoby najbliższej dla ubezwłasnowalnianej osoby, będącej często także opiekunem faktycznym. Bywa, że stanowi to swoiste przedłużenie sytuacji opiekuńczej rodziców wobec dzieci, bądź jej odwrócenie, gdzie to dziecko staje się opiekunem prawnym swego rodzica. Zgodnie z art. 176 k.r.o: Jeżeli wzgląd na dobro pozostającego pod opieką nie stoi temu na przeszkodzie, opiekunem ubezwłasnowolnionego całkowicie powinien być ustanowiony przede wszystkim jego małżonek, a w braku tegoż – jego ojciec lub matka.

I.2. Inna osoba bliska

Drugą sytuacją doboru i wyznaczenia opiekuna przez sąd jest możliwość ustanowienia nim osoby spokrewnionej, bądź innej osoby bliskiej, będącej dla podopiecznego osobą obcą. Zastosowanie w tej sytuacji będzie miał przepis art. 149 § 2 k.r.o.

Sąd Najwyższy w postanowieniu z 25.10.2000 r., sygn. akt IV CKN 1628/00 (LEX nr 52619) wskazał, że stosowanie tego przepisu w sytuacji osób ubezwłasnowolnionych winno mieć miejsce, dlatego iż

przede wszystkim te osoby mogą obdarzać osobę całkowicie ubezwłasnowolnioną życzliwością i poczuciem odpowiedzialności, tak jak to zwykle bywa w rodzinie i tak jak tego wymaga funkcja opiekuna prawnego.

I.3. Osoba wskazana przez jednostkę pomocy społecznej

Trzecią drogą doboru opiekuna, w braku możliwości ustanowienia go według powyżej opisanych zasad, jest zwrócenie się przez sąd opiekuńczy do jednostki pomocy społecznej w celu wskazania kandydata na opiekuna prawnego.

W przypadku braku osób wymienionych w art. 176 k.r.o. i art. 149 § 2 k.r.o. odpowiednie zastosowanie znajdzie art. 149 § 3 k.r.o., przewidujący obowiązek zwrócenia się przez sąd opiekuńczy do właściwej jednostki organizacyjnej pomocy społecznej w celu wskazania osoby, której opieka mogłaby być powierzona.

(tak: G. Jędrejek [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz aktualizowany, LEX/el. 2019, art. 176).

To są m.in. sytuacje, kiedy osoba ubezwłasnowolniona nie może liczyć na pomoc rodziny, bądź nie chce, lub nie może nikt z członków rodziny wykonywać tego obowiązku, lub też pozostaje osobą samotną. Trzeba także wskazać, że ustanowienie opiekunem prawnym osoby najbliższej może być niepożądane wobec relacji i zdarzeń, prawnych i faktycznych, jakie wyłączałyby gwarancję ochrony praw, jak np. skazanie za przestępstwo z użyciem przemocy na szkodę osoby ubezwłasnowalnianej.
W praktyce opiekunem prawnym spośród osób niespokrewnionych ustanawia się często pracowników instytucji pomocy społecznej, np. Domu Pomocy Społecznej, lub innych placówek opiekuńczych, np. Zakładu Opiekuńczo-Leczniczego. W przypadku pozostawania osoby ubezwłasnowolnionej w warunkach opieki domowej, opiekunem prawnym ustanawia się zazwyczaj osobę, która daje rękojmię prawidłowego wykonywania opieki prawnej.

II. KTO MOŻE ZOSTAĆ OPIEKUNEM PRAWNYM? ILU MOŻE BYĆ USTANOWIONYCH OPIEKUNÓW PRAWNYCH DLA OSOBY UBEZŁWASNOWOLNIONEJ? 

Warunki prawne jakim musi sprostać kandydat na opiekuna prawnego wynikają z przepisu art. 148 § 1 i 2 k.r.o. I tak opiekunem prawnym nie może być ustanowiona:
• osoba, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych albo została pozbawiona praw publicznych;
• osoba, w stosunku do której zachodzi prawdopodobieństwo, że nie wywiąże się należycie z obowiązków opiekuna.

O ile ustalenie przesłanek formalnych nie jest problematyczne i mają one charakter obiektywny, wobec zaistnienia, bądź niezaistnienia orzeczeń pozbawiających praw publicznych, oraz ewentualnego ograniczenia zdolności do czynności prawnych, postanowieniem o ubezwłasnowolnieniu częściowym, bądź ustalenia wieku poniżej lat 18-stu, o tyle druga przesłanka ma charakter otwarty i podlega ważeniu przez sąd opiekuńczy.

W każdym przypadku ustanowienia opiekuna sąd dokonuje prognozy, czy osoba ustanowiona opiekunem sprosta swoim obowiązkom. W pewnych sytuacjach istnieje uzasadnione przypuszczenie, że dana osoba nie będzie w sposób prawidłowy wykonywała funkcji opiekuna. Przykładowo należy przypuszczać, że osoba nadużywająca alkoholu czy też uprawiająca hazard nie jest odpowiednim kandydatem na opiekuna. Jeżeli dana osoba sama nie potrafi sobie poradzić w życiu codziennym, to należy domniemywać, że nie zapewni również należytej opieki osobie ubezwłasnowolnionej całkowicie.

G. Jędrejek [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz aktualizowany, LEX/el. 2019, art. 176.

Sąd opiekuńczy obowiązany jest powołać do sprawowania opieki osobę, która daje należytą rękojmię wykonywania opieki z konieczną starannością, tak jak tego wymaga dobro osoby i interes społeczny. Opiekunem nie może zatem zostać osoba, która:
• została pozbawiona praw rodzicielskich nad własnymi dziećmi lub praw opiekuńczych,
• nie ma odpowiednich kwalifikacji moralnych i wychowawczych,
• ma słaby stan zdrowia i poziom umysłowy,
• jest negatywnie nastawiona do objęcia opieki, jak również jej stosunki z przyszłym podopiecznym są niepoprawne (tak: I. Kleniewska, Praktyka sądowa w zakresie ustanawiania i nadzorowania opieki dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie, Prawo w działaniu 2008/4, s. 110).

Pogląd w tym zakresie wyraził także Sąd Najwyższy, dając jasną wykładnię, w pełni na korzyść ochrony praw osoby ubezwłasnowolnionej, która musi mieć zagwarantowane prawo prawidłowej reprezentacji, zgodnej z jej interesem, ale także nie będącą wyłącznie formalną, czy pozorną. Na zasadzie podobieństwa bowiem przyjąć trzeba, że skoro orzeczenie dotyczy kuratora, tym bardziej aktualne pozostaje wobec osoby opiekuna prawnego, którego odpowiedzialność jest dalej idącą i szerszą.

Przepisy art. 148 § 2 w zw. z art. 178 § 2 k.r.o. nakazują sądowi odrzucić daną osobę jako kandydata nawet wówczas, gdy zachodzi jedynie prawdopodobieństwo, iż nie wywiąże się ona należycie z obowiązków kuratora. Przyczyny takiej oceny mogą być zawinione (np. naganny tryb życia, uzależnienie od alkoholu, niechęć do osoby, którą ma reprezentować itp.), jak i niezawinione (np. stan zdrowia kandydata,
nadmierne obciążenie obowiązkami zawodowymi itp.).

Postanowienie SN z 17.02.1999 r., II CKN 184/98, LEX nr 1212960.

Co do zasady wyłączona jest możliwość wykonywania opieki prawnej przez więcej niż jedną osobę,

(…) chyba że są to jej rodzice będący małżeństwem. Zasadniczo jednak, tylko jedna osoba może zostać ustanowiona opiekunem prawnym dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie.

Postanowienie SR w Warszawie z 21.12.2016 r., VI RNs 347/16, LEX nr 2186388, tak też: J. Ignatowicz, w: System prawa rodzinnego…, s. 1186; S. Kalus, w: Kodeks rodzinny…, red. K. Piasecki, 2006, s. 920.

III. KIEDY NASTĄPI ZWOLNIENIE OPIEKUNA? 

Ustanie opieki prawnej i zwolnienie opiekuna nastąpi w razie zaistnienia wobec jego osoby przeszkód prawnych, a to:
1) utraty przez opiekuna pełnej zdolności do czynności prawnych,
2) zastosowania wobec opiekuna środka karnego w postaci pozbawienia praw publicznych,
3) postępowania opiekuna, które wskazuje na to, że opiekun nie jest w stanie należycie wywiązać się ze swoich obowiązków,
4) stwierdzenie nieistnienia małżeństwa opiekunów, którzy wspólnie sprawowali opiekę, orzeczenia w ich wypadku separacji, rozwodu lub unieważnienie małżeństwa.

Powodem zwolnienia opiekuna może być również zaniedbanie ze strony opiekuna bądź czyny, które naruszają dobro pupila (za: I. Kleniewska, op.cit.)

IV. TREŚĆ STOSUNKU OPIEKI PRAWNEJ NAD OSOBĄ UBEZWŁASNOWOLNIONĄ CAŁKOWICIE

Zgodnie z art. 175 k.r.o do opieki prawnej nad osobą ubezwłasnowolnioną całkowicie stosuje się przepisy o opiece nad małoletnim. Zasada odpowiedniego stosowania przepisów oznacza, że takie stosowanie jest dopuszczalne tylko z zastrzeżeniem różnic, jakie występują między sytuacjami tych dwu kategorii osób poddanych opiece. Różnice te wynikają przede wszystkim z faktu, że ubezwłasnowolniony całkowicie nie jest typowym dzieckiem, co powoduje, że wiele unormowań dotyczących pieczy nad małoletnim, jak np. obowiązek wychowywania są bezprzedmiotowe w odniesieniu do osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie. Podstawowym obowiązkiem opiekuna prawnego z zakresu pieczy nad osobą ubezwłasnowolnioną jest zapewnienie jej właściwego leczenia i rehabilitacji. Często opiekun prawny wykonuje także opiekę faktyczną nad osobą ubezwłasnowolnioną lub też decyduje o tym, jak taka opieka faktyczna ma być wykonywana, jeśli nie wykonuje jej osobiście.

Nadmienić należy, że w szczególnej sytuacji, gdy chodzi o ustanowienie opieki, znajduje się ubezwłasnowolniony całkowicie będący w wieku 13–18 lat. Jeżeli osoba taka ma przynajmniej jednego z rodziców, któremu przysługuje władza rodzicielska, pozostaje ona nadal pod tą władzą. W takiej sytuacji opiekę ustanawia się dopiero z chwilą uzyskania przez ubezwłasnowolnionego pełnoletności.

Opiekun obowiązany jest wykonywać swe czynności z należytą starannością, jak wymaga tego dobro osoby pozostającej pod jego opieką i interes społeczny (art. 154 k.r.o.). Powinien uzyskiwać zezwolenia sądu opiekuńczego we wszelkich ważniejszych sprawach, które dotyczą osoby lub majątku podopiecznego (art. 156 k.r.o.).

Ubezwłasnowolnienie leży w interesie osoby ubezwłasnowolnionej także wtedy, gdy w jego wyniku stworzone zostaną korzystniejsze warunki do uporządkowania stosunków majątkowych tej osoby. Prawa majątkowe osoby ubezwłasnowolnionej mogą być z korzyścią dla niej reprezentowane przez opiekuna prawnego (art. 13 § 2 k.c.), który we wszystkich ważniejszych sprawach dotyczących osoby i majątku podopiecznego musi uzyskiwać zgodę sądu opiekuńczego (art. 156 w związku z art. 175 k.r.o.).

(postan. SN z 17.02.1981 r., II CR 11/81, LEX nr 8308.)

Opiekun co do zasady zobowiązany jest sporządzić inwentarz osoby pozostającej pod opieką i przedstawić go sądowi opiekuńczemu. Wyjątkowo, jeżeli majątek jest nieznaczny, sąd opiekuńczy może zwolnić opiekuna z obowiązku sporządzenia inwentarza (art. 160 k.r.o.).

Opiekun prawny winien w wykonywaniu opieki dochowywać należytej staranności. Dotyczy to nie tylko reprezentacji, ale także pieczy jaką sprawuje nad majątkiem osoby ubezwłasnowolnionej, która podlega nadzorowi sądu opiekuńczego. Nadużywanie swoich uprawnień, choćby poprzez dysponowanie majątkiem ponad umocowanie, stanowić może przesłankę do uchylenia opieki przez sąd, a jednocześnie rodzi odpowiedzialność odszkodowawczą takiego opiekuna na zasadach ogólnych.

Opiekun, czy to pełniący funkcję rodziny zastępczej dla nieletniego dziecka, czy też sprawujący opiekę nad osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną, jednakowoż nie jest uprawniony do zadysponowania dochodu z majątku tych osób w ten sposób, że przeznaczy go na własne potrzeby, w tym na spłatę swoich długów.

(wyrok NSA z 20.05.2020 r., sygn.akt II FSK 250/20, LEX nr 3047294).

V. POSTĘPOWANIE O USTANOWIENIE OPIEKUNA PRAWNEGO

Sądem właściwym do ustanowienia opiekuna prawnego dla osoby ubezwłasnowolnionej (uprzednio na mocy postanowienia sądu okręgowego), pozostaje sąd rodzinny ze względu na miejsce zamieszkania, albo miejsce pobytu osoby ubezwłasnowolnionej, np. szpital, ZOL, DPS.

Po wydaniu postanowienia o ubezwłasnowolnieniu całkowitym ( i jego uprawomocnieniu), zgodnie z dyspozycją art. 558 k.p.c. sąd okręgowy winien przesłać odpis prawomocnego postanowienia do właściwego sądu rejonowego (wydziału rodzinnego), który przeprowadzi postępowanie o ustanowienie opiekuna prawnego z urzędu, na zasadzie art. 570 k.p.c. W istocie, procedura ta powoduje często długotrwałość oczekiwania na zakończenie całości postępowania o ubezwłasnowolnienie. Samo bowiem orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu nie pozwala nikomu na działanie mieniem podopiecznego, co oczywiście jest konieczne dla zapewnienia prawidłowości dbałości o jego interesy. Możliwe na tym etapie postępowania jest złożenie wniosku o ustanowienie kuratora na czas trwania postępowania o ustanowienie opieki prawnej, zwłaszcza wówczas jeżeli może być ono długotrwałe, np. wobec braku kandydata, lub sporu między kandydatami na opiekuna prawnego.

Jednym z zasadniczych postulatów de lege ferenda w tym zakresie pozostaje aktualne stanowisko dotyczące zmiany przepisów, w sposób umożliwiający ustanawianie opiekuna prawnego przez sąd prowadzący postępowanie o ubezwłasnowolnienie, który zna przecież najlepiej sytuację osoby, wobec której je prowadzi, dysponuje m.in. opiniami specjalistycznymi obejmującymi istotne ustalenia co do sytuacji rodzinnej i życiowej osoby. Jak na razie jednak, w istniejącym stanie prawnym, konieczne jest prowadzenie dwóch opisanych wyżej postępowań.

VI. WYNAGRODZENIE OPIEKUNA PRAWNEGO

Opiekun prawny ma prawo do wynagrodzenia z tytułu wykonywanych obowiązków. Dotyczy to zwłaszcza osób będących niespokrewnionymi opiekunami prawnymi, wykonującymi te zadania m.in. w związku z pracą zawodową, np. pracownicy DPS, ZOL. Zgodnie z art. 162 § 2 k.r.o. wynagrodzenia nie przyznaje się, jeżeli nakład pracy opiekuna jest nieznaczny albo czyni zadość zasadom współżycia społecznego. Wynagrodzenie pokrywa się z dochodów lub z majątku osoby, dla której opieka została ustanowiona, a jeżeli osoba ta nie ma odpowiednich dochodów lub majątku, wynagrodzenie jest pokrywane ze środków publicznych na podstawie przepisów o pomocy społecznej art. 162 § 3 kro. ( tak: wyrok WSA w Szczecinie z 4.04.2012 r., II SA/Sz 72/12, LEX nr 1292019.)

Zgodnie z art. 36 pkt 1 lit. h ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, wynagrodzenie należne opiekunowi z tytułu sprawowania opieki przyznane przez sąd jest świadczeniem z pomocy społecznej. Natomiast zgodnie z art. 53a ustawy wynagrodzenie za sprawowanie opieki wypłaca się w wysokości ustalonej przez sąd. Wynagrodzenie to obliczone w stosunku miesięcznym nie może przekraczać 1/10 przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw, bez wypłat nagród z zysku, ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego za okres poprzedzający dzień przyznania wynagrodzenia.

Wykładnia art. 179 § 1 k.r.o. oraz art. 36 pkt 1 lit. h u.p.s., prowadzi do wniosku, że to sąd powszechny przyznaje wynagrodzenie za sprawowanie opieki, a także kurateli – do której stosuje się odpowiednio przepisy k.r.o. o opiece – i ustala jego wysokość oraz wskazuje podmiot zobowiązany do pokrycia wynagrodzenia. W przypadku wskazania przez sąd powszechny, że wynagrodzenie jest pokrywane ze środków publicznych na podstawie przepisów o pomocy społecznej, rola organu administracji publicznej sprowadza się do wykonania czynności materialno-technicznej, polegającej na wypłacie wynagrodzenia. Przepisy u.p.s. nie przewidują wydawania decyzji administracyjnej w sprawie wypłaty wynagrodzenia dla opiekuna, czy kuratora.

Wyrok WSA w Szczecinie z 4.04.2012 r., II SA/Sz 72/12, LEX nr 1292019.

PODSUMOWANIE

Opieka prawna stanowi dla osób ją wykonujących istotne zobowiązanie, zwłaszcza w sytuacji opiekunów faktycznych, którzy oprócz codziennych trudów i pracy w opiece nad osobami z niepełnosprawnościami, podejmują się także ich prawnej reprezentacji i pieczy nad majątkiem. Zdajemy sobie sprawę, że poruszane przez nas zagadnienia nie wyczerpują tematu. Chcielibyśmy poznać Państwa doświadczenia tak procesowe, ale także faktyczne związane z ubezwłasnowolnieniem i wykonywaniem opieki prawnej. Zachęcamy do kontaktu z nami!

Tematyka ubezwłasnowolnienia, ze względu na obszerność materii i sytuacji faktycznych, będzie przez nas dalej opisywana w projekcie #pełnosprawniwprawie.

Napisz do autorów:
Adw. Ewa Marcjoniak, stowarzyszenie@defensoriuris.pl
Adw. Wojciech Glac, wojciech@glac.com.pl

ADWOKAT EWA MARCJONIAK

ADWOKAT WOJCIECH GLAC

🦜 w Stowarzyszeniu Adwokackim „Defensor Iuris” #DI od lutego 2021 r.,

🔸absolwent Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, ukończył także politologię i stosunki międzynarodowe, oraz studia podyplomowe z  zakresu Prawa medycznego  i bioetyki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie,

🔸 członek Świętokrzyskiej Izby Adwokackiej w Kielcach. Prowadzi Kancelarię w Kielcach i Wieliczce,

🔸 zajmuje się przede wszystkim sprawami z zakresu prawa karnego, rodzinnego, medycznego oraz prawa pomocy społecznej,

🔸 pracownik naukowy Instytutu Spraw Społecznych Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie.  Doktorant Instytutu Prawa Administracji i Ekonomii UP w Krakowie, w dziedzinie Nauk o polityce,

🔸 autor i współautor kilkudziesięciu publikacji naukowych podejmujących kwestie prawa w systemie polityki społecznej i pomocy społecznej. Specjalizuje się w prawie rodzinnym i opiekuńczym, postępowaniu administracyjnym i sądowo-administracyjnym, prawie medycznym i pomocy prawnej dla lekarzy i podmiotów leczniczych.

🔸wspiera wiedzą i doświadczeniem realizację projektów wykonywanych przy wsparciu funduszy europejskich i innych,

🔸 praktykę adwokacką łączy z działalnością społeczną, będąc Wiceprezesem Zarządu Małopolskiego Hospicjum dla Dzieci w Krakowie, a także angażując się w liczne projekty społeczne na rzecz krzewienia edukacji prawnej,

🔸prywatnie miłośnik sztuki kulinarnej, którą z radością uprawia,

🔸 więcej: www.glac.com.pl,

🦜 Zobacz jego przykładową aktywność na #DI: adwokat Wojciech Glac