Poniżej zamieszczamy tzw. Q&A czyli pytania dotyczące projektu ustawy – o zmianie ustawy – kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (druk nr 866) z dnia 8 stycznia 2021 roku autorstwa grupy posłów, na podstawie art. 32 ust. 2 regulaminu Sejmu wraz z odpowiedziami.
Przygotowane na podstawie opinii prawnej w sprawie projektu ustawy o zmianie ustawy kodeks postępowania w sprawach wykroczenia autorstwa adw. Kingi Dagmary Siadlak oraz adw. Filipa Tohla (klik), przez adw. Kingę Dagmarę Siadlak, adw. Patrycję Kasicę oraz adwokata Filipa Tohla.
I. Czy domniemany sprawca wykroczenia może nadal odmówić przyjęcia mandatu?
W przedmiocie zmian dotyczących procedury mandatowej projekt wprowadza zasadnicze novum, zgodnie z którym domniemany sprawca wykroczenia nie ma prawa odmówić przyjęcia mandatu (pkt. 5a projektu).
Podsumowanie: Obywatel nie ma prawa odmówić przyjęcia mandatu.
II. W jaki sposób uznaje się mandat za odebrany?
Nowa regulacja przewiduje, że odmowa przyjęcia mandatu (odmowa odbioru mandatu lub niemożność pokwitowania odbioru) równoznaczna jest z jego przyjęciem. Zgodnie bowiem z pkt. 6d projektowanej regulacji w zakresie dodania art. 98 § 8 funkcjonariusz sporządzania na mandacie odpowiednią wzmiankę, wówczas mandat uznaje się za odebrany.
Podsumowanie: wzmianka policjanta o braku pokwitowania czy odmowie przyjęcia mandatu jest równoznaczna z nałożeniem grzywny.
III. Czy mandat jest odbierany także przez osoby, które obiektywnie nie mogą go odebrać lub są nieobecne w miejscu wykroczenia?
Tak, wyżej wskazana regulacja wskazuje, że nawet w wypadku, gdy ukarany nie może odebrać mandatu, funkcjonariusz potwierdza odpowiednią wzmianką jego odbiór (art. 98 § 8 (…) w razie niemożności pokwitowania odbioru mandatu przez ukaranego funkcjonariusz sporządzana na mandacie odpowiednią wzmiankę, wówczas mandat uznaje się za odebrany). Powyższe stwarza sytuację prawną, w której funkcjonariusz może nałożyć mandat na osobę nieprzytomną (osobę, która nie może odebrać mandatu), jak również osobę nieobecną. To oznacza, że np. osoba po wylegitymowaniu przez Policję i puszczeniu jej, będzie mogła otrzymać mandat nawet o tym nie wiedząc: zostanie on wypisany i pokwitowany przez policjanta już po jej odejściu. Ponieważ ustawa nie przewiduje uzyskania podpisu na jakimkolwiek dokumencie przez osobę ukaraną, Policja de facto może wypisać mandat i pokwitować jego odbiór. Nie ma jakiegokolwiek zabezpieczenia przed nadużywaniem takiego uprawnienia. Mandaty zaoczne (art. 98 § 4) bowiem mogą być nakładane w razie nieobecności sprawy, natomiast projektowana regulacja stwarza obowiązek pokwitowania wystawienia mandatu jednostronnie przez funkcjonariusza.
Podsumowanie: regulacja stwarza możliwość nakładania mandatów wobec osób, które nie mogą go pokwitować (np. nieprzytomnych) jak również możliwość nakładania mandatów w sytuacji, gdy sprawcy nie ma na miejscu popełnienia wykroczenia, np. oddalił się po wylegitymowaniu.
IV. Jaka jest propozycja projektodawcy zastępująca odmowę przyjęcia mandatu?
W miejsce odmowy przyjęcia mandatu, projekt ustawy zakłada, że ukaranemu przysługiwać będzie odwołanie do sądu w terminie 7 dni od wystawienia mandatu lub jego doręczenia (pkt 8 projektu).
Przykład: obywatel przed zmianą – odmawiał przyjęcia mandatu, a policja jako oskarżyciel wysyłała dowody do sądu wraz z zawiadomieniem. Sprawa trafiała pod ocenę sądu, a oskarżyciel miał obowiązek udowodnić winę domniemanego sprawcy wykroczenia.
Teraz: obywatel otrzymuje mandat czy się na to zgadza czy nie. Ma następnie 7 dni od otrzymania mandatu, na sporządzenie specjalistycznego odwołania do sądu. Obywatel jest uznany z winnego (brak zasady domniemania niewinności).
V. Jakie są wymogi formalne odwołania do sądu od nałożonego mandatu? Czy jest to forma uproszczona?
W kwestiach nieuregulowanych zaskarżenie mandatu karnego odwołuje się do reguł postępowania apelacyjnego oraz przepisów dotyczących apelacji, jednak ponadto, regulacja wprowadza wiele dodatkowych wymogów, którym obywatelowi może być trudno sprostować, bez fachowej pomocy prawnej.
Jakie dodatkowe wymogi wprowadza regulacja w kwestii odwołania?
- wprowadza w tym zakresie swoistą prekluzję dowodową, zobowiązując odwołującego się do wskazania wszelkich mu znanych dowodów na poparcie swoich twierdzeń;
- Skarżący ma również wskazać czy mandat ma zostać zaskarżony co do winy czy co do kary, takie rozróżnienie nie musi być jasne dla obywateli;
- Po terminie do wniesienia odwołania odwołujący się/ ukarany nie ma prawa wskazywać innych dowodów, chyba że nie były mu one znane w chwili wniesienia odwołania.
Przykład: obywatel w terminie 7 dni musi wnieść odwołanie do sądu. Po pierwsze jest już uznany z góry za winnego. Musi więc wskazać dowody dowodzące swojej niewinności. Oznaczyć czy kwestionuje samą winę czy karę. Po upływie 7 dni, obywatel nie może już wnosić dowodów na swoją niewinność.
Przykład: kierowca pojazdu otrzymuje mandat za przekroczenie prędkości, a jest przekonany, iż nie przekroczył dozwolonej prędkości. W jaki sposób kierowca pojazdu ma zebrać i zgromadzić dowody świadczące o jego niewinności czyli o braku przekroczenia dozwolonej prędkości?
VI. Czy mandat jest natychmiast wykonalny?
Tak, co niezmiernie istotne zaskarżenie mandatu nie wstrzymuje jego wykonania, albowiem jak wynika z pkt. 8 projektu w zakresie art. 99a §4 sąd może wstrzymać wykonanie zaskarżonego mandatu karnego. Wniosek taki w praktyce nie będzie rozstrzygany wcześniej niż data wymagalności mandatu. Jeśli obywatel skieruje odwołanie pocztą, wniosek dotrze do Sądu już po 7 dniach od daty wystawienia mandatu, który stał się już wówczas wykonalny, zatem może zostać wyegzekwowany w drodze egzekucji. Możliwość wstrzymania egzekucji przez Sąd jest wówczas pozorna.
Przykład: obywatel zaskarża mandat i kieruje wniosek o wstrzymanie wykonalności mandatu, jednakże do czasu rozstrzygnięcia wniosku, komornik zajmuje lub może zająć konto obywatela, albowiem mandat jest już wykonalny.
VII. Czy w zakresie wstrzymania wykonania mandatu konieczny jest wniosek?
Tak, wniosek o wstrzymanie powinien być sformułowany w odwoływaniu wraz z uzasadnieniem.
VIII. Czy bez wniosku skarżącego możliwe jest wstrzymanie mandatu?
Sąd w tym zakresie nie działa z urzędu, czyli bez wniosku.
IX. Czy sąd może orzec na niekorzyść odwołującego
Tak, Odwołanie nie jest także objęte zakazem orzekania na niekorzyść.
Przykład: obywatel wnosi odwołanie do sądu, w tym czasie z konta obywatel ściągana jest kara grzywny np. za mandat z ustawy prawo o ruchu drogowym. Przeciętny obywatel może mieć przekonanie, że wyegzekwowany mandat nie podlega już odwołaniu w sądzie.
Przykład: w warunkach masowej demonstracji np. w Warszawie obywatel otrzymuje mandat. Po pierwsze przyjechał na demonstracje z innego miasta po drugie nie orientuje się jak jakie sądy są w Warszawie a pouczenie o właściwości sądu ze względu na miejsce popełnienia wykroczenia nic mu nie mówi.
Przykład: w warunkach mandatu nałożonego za przekroczenie prędkości kiedy jedziemy całą rodziną na wakacje, po pierwsze termin 7 dniowy na złożenie odwołania będzie trudny do dotrzymania dla przeciętnego obywatela.
X. Jaka jest ogólna reguła apelacyjna w postępowaniu karnym?
W postępowaniu karnym od wyroku sądu I instancji sąd nie może wydać wyroku na niekorzyść oskarżonego na skutek apelacji złożonej przez oskarżonego, oznacza to, iż od apelacji skazującej na karę 2 lat pozbawienia wolności, sąd nie może orzec kary surowszej.
XI. Czyli to jest odejście od ogólnej zasady?
Tak.
XII. Czy projektowana regulacja jest zgodna z zasadą demokratycznego państwa prawa.
Wprowadzone regulacje w zakresie postępowania mandatowego są całkowicie sprzeczne z podstawowymi zasadami demokratycznego państwa prawa.
XIII. Dlaczego? W jaki sposób jest niezgodna i jakie zasady jeszcze narusza?
Projektowane zmiany nie tylko znajdują uzasadnienia proceduralnego, ale rażąco wręcz wkraczają w zakres praw i swobód obywatelskich, jak również najbardziej podstawowe zasady prawa karnego. Projektowaną regulację w pełnym zakresie ocenić należy nie tylko jako błąd, ale rażący przejaw niezrozumienia roli, jaką w społeczeństwach demokratycznych pełnią tak organy porządku publicznego (policja), jak również organy wymiaru sprawiedliwości.
XIV. Czy projektowana regulacja jest zgodna z Konstytucją?
Projektowana regulacja jest sprzeczna z art. 42 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej zgodnie z którym, każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu.
XV. Czy projektowana regulacja narusza zasadę domniemania niewinności wskazana powyżej?
Zasada domniemania niewinności wyrażona w tej normie konstytucyjnej niezmiennie statuuje zasadę, że obywatel nie ma obowiązku udowadniania swojej niewinności, natomiast do organów ścigania należy zebranie przekonujących dowodów, które świadczą o winie. Naczelną rolą procesu karnego i obowiązkiem oskarżyciela jest bowiem wykazanie winy po stronie oskarżonego, a w tym wypadku obwinionego.
Projektowana regulacja całkowicie odwraca powyższą zasadę.
XVI. Jakie jeszcze zasady narusza projektowana regulacja?
Powierzenie funkcjonariuszom publicznym (policjantom) funkcji orzeczniczych, które mogą być w gestii jedynie władzy sądowniczej. Zgodnie z art. 175 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowej. Tym samym, zgodnie z powyższą zasadą, tylko sądy są władne jednostronnie orzekać o winie i karze obywatela. Wymiar sprawiedliwości nie może być zatem sprawowany przez organy inne niż sądy, w szczególności organy porządku publicznego.
Naruszenie zasady gwarancyjnej poprzez wprowadzenie prekluzji dowodowej. Sama prekluzja dowodowa nie funkcjonuje co do zasady w postępowaniach karnych.
XVII. Jaka jest reguła postępowań karnych?
Regułą naczelną postępowań jest bowiem zasada prawdy materialnej, która stanowi wartość nadrzędną nad formalizmem postępowania.
XVIII. Czy w innych postępowaniach mimo nałożonej prekluzji sąd ma obowiązek dopuścić wnioski dowodowe?
Nawet ostatnio wprowadzona regulacja art. 170 § 1 pkt. 6 KPK w zw. z art. 39 § 2 KPW, wskazuje, iż sąd ma prawo oddalić spóźnione wnioski dowodowe. Jednak nawet wtedy, godnie z art. 170 § 1a w zw. z art. 39 § 2 KPW nie można oddalić wniosku dowodowego, jeżeli okoliczność, która ma być udowodniona ma istotne znaczenie dla ustalenia czy został popełniony czyn zabroniony.
XIX. Jakie inne komplikacje stwarza wprowadzenie prekluzji dowodowej?
Wprowadzenie regulacji w powyższym kształcie, abstrahując już od oczywistych implikacji gwarancyjnych, w których to obywatel zmuszony jest w krótkim terminie udowadniać swoją niewinność, tworzyłoby w ramach kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia wzajemnie sprzeczne unormowanie, w ramach którego postępowanie mandatowe zawierałoby prekluzję dowodową, natomiast każde inne postępowanie dowodowe prekluzji tej by nie zawierało.