#pełnosprawniwprawie: SYTUACJA PRAWNA I FAKTYCZNA OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIAMI, WOBEC KTÓRYCH WYKONYWANA JEST KARA POZBAWIENIA WOLNOŚCI

AUTOR: ADWOKAT ZBIGNIEW BAKALARCZYK 

I. Wykonywanie kary pozbawienia wolności wobec osób z niepełnosprawnościami

Kara pozbawienia wolności orzeczona prawomocnym wyrokiem sądu jest daleko idącym ograniczeniem praw i wolności jednostki, usprawiedliwionym uprzednim zachowaniem tej jednostki poddanym prawno-karnej ocenie sądowej.

Jednakże pozbawienie wolności nie oznacza automatycznego odebrania praw i wolności (te, w niektórych przypadkach, mogą doznać ograniczenia w przypadkach wskazanych w ustawie i na mocy prawomocnego orzeczenia sądowego).

Nie zmienia to faktu, iż zgodnie z art. 4 § 1 Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (dalej: k.k.w.)[1] kary wykonuje się w sposób humanitarny z poszanowaniem godności ludzkiej skazanego.

Zakazuje się stosowania tortur lub nieludzkiego albo poniżającego traktowania i karania skazanego.

W świetle takiego stanu prawnego, szczególną uwagę zwróciło wykonywanie kary pozbawienia wolności wobec osób z niepełnosprawnościami.

Czym jest niepełnosprawność lub kto zalicza się do kategorii osób z niepełnosprawnościami nie jest przedmiotem artykułu, z tego powodu dla celów niniejszej publikacji przyjmuję, iż do kręgu osób z niepełnosprawnościami zaliczają się wszystkie kategorie niepełnosprawności[2] z wyjątkiem tych, które nie wymagają szczególnej pomocy w pokonywaniu barier, na jakie mogą natknąć się osoby z niepełnosprawnością, podczas ich pobytu w zakładach karnych różnego rodzaju.

Z uwagi na przywołany wyżej przepis prawa, a także z uwagi na charakter kary pozbawienia wolności sytuacja osób z niepełnosprawnościami była przedmiotem raportu Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur (dalej: KMPT) w biurze Rzecznika Praw Obywatelskich[3].

Publikacja, o której mowa w akapicie poprzedzającym, zasługuje na szczególną uwagę wszystkich tych, którzy zajmują się prawno-karną problematyką osób z niepełnosprawnościami, stanowi pierwsze tak kompleksowe opracowanie problemu.

Najistotniejsze, oprócz przedstawienia problemu, są w niej również rekomendacje wydane dla odpowiednich władz i jednostek w celu wyeliminowania przypadków nieludzkiego i poniżającego traktowania osadzonych z niepełnosprawnościami, a także w zakresie usuwania problemów i barier jakie napotykają te osoby w trakcie wykonywania orzeczonej wobec nich kary pozbawienia wolności[4].

Niniejszy artykuł ma na celu zwrócenie uwagi na problemy przedstawione w raporcie KMPT oraz aktualizację przedstawionych tam informacji w oparciu o dane pozyskane w drodze zapytania do Służby Więziennej o dostęp do informacji publicznej.

II. Przedstawienie stanu faktycznego w zakładach karnych na podstawie informacji pozyskanych od Pełnomocnik Dyrektora Generalnego Służby Więziennej do spraw ochrony praw człowieka i równego traktowania

Zarządzeniem Dyrektora Generalnego Służby Więziennej z dnia 19 kwietnia 2016 r. nr 20/2016 został ustanowiony Pełnomocnik Dyrektora Generalnego Służby Więziennej do spraw ochrony praw człowieka i równego traktowania. Do zakresu zadań Pełnomocnika należą między innymi podejmowanie działań zmierzających do ochrony przed dyskryminacją przede wszystkim ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność (podkreślenie autora), rasę, wyznanie, światopogląd, narodowość, pochodzenie, stan cywilny i rodzinny oraz orientację seksualną.

Pełnomocnik wykonuje swoje zdania m.in. poprzez dbanie o przestrzeganie standardów ochrony praw człowieka i równego traktowania przez funkcjonariuszy i pracowników Służby Więziennej, a także działalność informacyjną i edukacyjną w tym zakresie[5].

Zważywszy na zakres działania i rolę Pełnomocnika, Stowarzyszenie Adwokackie „Defensor Iuris” zapytało Pełnomocnika w następujących kwestiach:

1. Wobec ilu osób z niepełnosprawnościami (OzN) jest aktualnie wykonywana kara pozbawienia wolności?

a. Osoby z niepełnosprawnością ruchową

b. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną

2. Czy i jakie środki wdrożono w celu zapewnienia humanitarnych warunków wykonywania kary pozbawienia wolności wobec OzN?

a. Bariery architektoniczne?

b. Wyspecjalizowane zakłady lecznicze?

c. Asystenci OzN?

d. Inne? Jakie

e. Czy we wszystkich jednostkach penitencjarnych powołano koordynatorów dostępności?[6]

f. Czy znane są przypadki odmowy widzeń z osadzonymi OzN z powodu barier architektonicznych w salach widzeń? Czy sale, w których odbywają się widzenia są dostosowane do potrzeb OzN? Lub czy podjęto działania zmierzające do wyeliminowania tych barier?

3. Jaka liczba funkcjonariuszy straży więziennej:

a. Posługuje się PJM lub SJM?

b. Została przeszkolona w związku ze specjalnymi potrzebami OzN?

4. Czy są prowadzone regularne szkolenia dla funkcjonariuszy zwracające uwagę na potrzeby OzN?

5. Jakie działania w latach 2019-2020 podjął pełnomocnik Dyrektora Generalnego Służby Więziennej Ochrony Praw Człowieka i Równego Traktowania na rzecz OzN?

Z odpowiedzi udzielonej przez Pełnomocnika wynika, że dane statystyczne dotyczące pobytu osób z niepełnosprawnościami zbierane są dwa razy do roku, dlatego dostępne są aktualnie informacje na dzień 31.12.2020r.

W tym czasie w jednostkach penitencjarnych przebywało :

1. (w zakresie niepełnosprawności fizycznych)
2. 118 osób osadzonych poruszających się na wózkach
3. 454 osób osadzonych używających kul łokciowych
4. (w zakresie niepełnosprawności psychicznych)
5. 546 osób chorych psychicznie
6. 35 osób ubezwłasnowolnionych
7. 63 osoby upośledzone[7]

Wobec osób z niepełnosprawnościami podejmowane są działania terapeutyczne i pomocowe.

Co ciekawe Zakład karny Bydgoszcz Fordon prowadzi specjalistyczny program związany z usprawnianiem osób z dysfunkcjami narządu wzroku, w tym prowadzi kursy orientacji przestrzennej oraz pisania pismem Braill’a.

Kompletna odpowiedź na pytania zadane Pełnomocnikowi stanowi załącznik do niniejszego artykułu[8].

Z punktu widzenia sytuacji OzN w zakładach karnych uwagę zwraca fakt, iż służba więzienna nie gromadzi wielu danych i informacji, o które zwracaliśmy się w zapytaniu o dostęp do informacji publicznej.

Na szczególną atencję zasługuje również fakt, iż Pełnomocnik ds. ochrony praw człowieka i równego traktowania nie posiada własnych kompetencji formalno – prawnych, a jest jedynie organem doradczo – opiniodawczym oraz informacyjnym dla innych organów Służby Więziennej.

Taki stan rzeczy oceniać należy jako niewystarczający dla zapewnienia prawidłowej ochrony praw człowieka i wydaje się, iż Pełnomocnik winien być wyposażony w dodatkowe narzędzia, które oprócz informowania czy wyrażania opinii pozwolą mu na podejmowanie konkretnych działań i decyzji w razie stwierdzenia przypadków dyskryminacji lub innych naruszeń dotyczących zakresu jego kompetencji.

Podobnie, na zainteresowanie zasługuje fakt, iż Dyrekcja Generalna Służby Więziennej nie posiada informacji, czy wszystkie podległe jej jednostki wyznaczyły koordynatora dostępności na podstawie ustawy o zapewnieniu dostępności[9].

Z życzliwością spojrzeć należy na działania podejmowane przez Służbę Więzienną w zakresie doposażania jednostek penitencjarnych w urządzenia służące przezwyciężaniu barier architektonicznych (schodołazy, likwidacja progów, budowa podjazdów etc.).

Konieczne jest jednakże nieustające monitorowanie sytuacji, zwłaszcza, że jak wynika z konfrontacji pisma zawierającego odpowiedzi pełnomocnika z monitoringiem krajowego mechanizmu prewencji tortur, zdarzały się sytuacje, że cele przeznaczone dla osób z niepełnosprawnościami wykorzystywane były na inne potrzeby.

Mając na uwadze rekomendacje z monitoringu i odpowiedź na zadane pytania, stwierdzić można, iż w dalszym ciągu Służba Więzienna nie gromadzi wystarczających danych statystycznych w zakresie osób z niepełnosprawnościami przebywających w jednostkach penitencjarnych w szczególności co do rozpoznania szczegółowych potrzeb tych osób, wynikających z charakteru niepełnosprawności.

W tym kontekście szczególną uwagę zwraca funkcja koordynatora dostępności i funkcji jaką pełni w strukturze jednostek Służby Więziennej i jego rola, a także współpraca z Pełnomocnikiem ds. ochrony praw człowieka i równego traktowania, a także rozumienia wobec kogo mają być usuwane bariery np. architektoniczne w podległych Służbie Więziennej zakładach karnych tj. pracowników, odwiedzających, czy też osadzonych.

III. Analiza stanu prawnego wykonywania kary pozbawienia wolności wobec OzN

Sytuacja prawna osób z niepełnosprawnościami, wobec których wykonywana jest kara pozbawienia wolności jest niedostatecznie precyzyjnie uregulowana w obowiązujących przepisach prawa.

• 96 § 1 k.k.w. stanowi, iż w systemie terapeutycznym obywają karę skazani z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi (…) oraz skazani niepełnosprawni fizycznie – wymagający oddziaływania specjalistycznego, zwłaszcza opieki psychologicznej, lekarskiej lub rehabilitacyjnej.
• 115 § 1 i § 2 k.k.w. stanowi podstawę dla zapewnienia dla skazanych bezpłatnych świadczeń zdrowotnych, leków, artykułów sanitarnych, a także protez, przedmiotów ortopedycznych i środków pomocniczych[10]

Zgodnie natomiast z § 27 ust. 1 i 2 Regulaminu[11] „Wobec skazanych przebywających w szpitalach (…) Dyrektor może, na wniosek lub po zasięgnięciu opinii lekarza, dokonywać niezbędnych odstępstw od przewidzianego w regulaminie sposobu wykonywania kary pozbawienia wolności (..) przepis (ten) stosuje się odpowiednio wobec skazanych, u których stwierdzono niepsychotyczne zaburzenia psychiczne (…) oraz niepełnosprawnych fizycznie. Dyrektor może dokonywać tych odstępstw na wniosek lub po zasięgnięciu opinii lekarza lub psychologa.

Warto także zwrócić uwagę na wewnętrzne uregulowanie tj. Zarządzenie 19/16 Dyrektora Generalnego Służby Więziennej z dnia 14 kwietnia 2016r. w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia i organizacji pracy penitencjarnej oraz zakresu czynności funkcjonariuszy i pracowników działów penitencjarnych i terapeutycznych oraz oddziałów penitencjarnych[12].

Przy czym, także to Zarządzenie przewiduje jedynie katalog oddziaływań na osoby niepełnosprawne oraz pożądany zakres oddziaływań penitencjarnych, np. § 55 rozporządzenia stanowi, że „prowadzenie oddziaływań penitencjarnych wobec osób niepełnosprawnych powinno sprzyjać ich integracji społecznej (…)”. W dalszej części § 55 Zarządzenia, stanowi o zobowiązaniu do zapewnienia pomocy osadzonym niesamodzielnym, pomocy osadzonych posiadających odpowiednie kwalifikacje zatrudnionych jako opiekunowie osób niepełnosprawnych.[13]

Nie są znane autorowi szczególne przepisy zobowiązujące służbę więzienną do tworzenia specjalnych (specjalistycznych) cel dla skazanych osób z niepełnosprawnościami odbywających karę pozbawienia wolności.

Jak wynika z dostępnych źródeł, o wyznaczeniu i wyposażeniu takich cel decydują władze Służby Więziennej lub dyrektorzy poszczególnych zakładów, nierzadko podejmując takie decyzje incydentalnie w związku z faktem, umieszczenia w danym zakładzie osoby
z niepełnosprawnością[14][15]

O ile osoby odbywające karę pozbawienia wolności w systemie terapeutycznym są dość dobrze wyposażone w środki prawne i narzędzia umożliwiające prawidłowe tj. humanitarne wykonanie kary pozbawienia wolności, o tyle z uwagi na brak regulacji w tym zakresie umyka sytuacja osób z niepełnosprawnościami odbywającymi karę pozbawienia wolności w trybie zwykłym, z przyczyn wskazanych wyżej.

Szeroko o problematyce prawnej i psychologicznej osób z niepełnosprawnościami piszą Katarzyna Nawrocka oraz Jolanta Zozula w „Funkcjonowanie osób z niepełnosprawnościami w warunkach izolacji penitencjarnej” Studium pedagogiczno – prawne[16]

IV. Podsumowanie

Sytuacja prawna i faktyczna osób z niepełnosprawnościami odbywających karę pozbawienia wolności lub tymczasowo aresztowanych jest przedmiotem zainteresowania zarówno przedstawicieli świata nauki (zarówno prawa, pedagogiki jak i socjologii), a także organów powołanych do stania na staży przestrzegania praw człowieka, a w szczególności Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur.

Jak wynika z odpowiedzi na zadane pytania Służba Więzienna jest na początku drogi we wdrażaniu rekomendacji, jakie wynikają z monitoringu KMPT.

Pomocne, w ocenie autora, byłoby wyposażenie Pełnomocnika Dyrektora Generalnego Służby Więziennej ds. ochrony praw człowieka i równego traktowania nie tylko w kompetencje opiniodawcze i informacyjne, ale w formalne możliwości wydawania wiążących poleceń i bieżącego reagowania na przypadki dyskryminacji i inne problemy wynikające ze szczególnej sytuacji osób z niepełnosprawnościami. Celowe byłoby także być może rozdzielenie funkcji Pełnomocnika i powołanie takiego podmiotu, którego jedynym zadaniem byłoby monitorowanie i koordynowanie działań związanych z działaniami Służby Więziennej wobec osób z niepełnosprawnościami i nadanie mu także uprawnień w zakresie bezpośredniego nadzoru nad koordynatorami dostępności, tak aby władny był zapewnić funkcjonowanie koordynatorów we wszystkich jednostkach penitencjarnych i wskazywać im kierunki działania.

Wydaje się, że pomocna byłaby także jednolita regulacja trybu i sposobu postępowania wobec osób z niepełnosprawnościami (różnego rodzaju) uregulowana w jednym akcie prawnym rangi ustawowej oraz w jednym akcie natury techniczno – organizacyjnej zapewniającym realizację uprawnień OzN wynikających z ustawy. Wydaje się, że pożądane byłoby również informowanie OzN o przysługujących im uprawnieniach w jednolitej przystępnej dla danej osoby formie.

Poruszana w tekście tematyka będzie w dalszym ciągu przedmiotem badań i analiz w ramach projektu Stowarzyszenia Adwokackiego Defensor Iuris #Pełnosprawniwprawie, w szczególności zbierane będą przez nas dalsze dane dotyczące sytuacji faktycznej OzN w jednostkach penitencjarnych.

[1] Ustawa z dnia 6 czerwca 1997r. kodeks karny wykonawczy, Dz. U. 1997 nr 90 poz. 557 ze zm.

[2] Szerzej o problematyce niepełnosprawności i problemach definicyjnych np. Beata Trębicka – Postrzygacz „O niepełnosprawności w definicjach i regulacjach prawnych w perspektywie inkluzji społecznej”, w Student Niepełnosprawny: szkice i rozprawy w z. 17 10/2017r. s. 41 i nast.

[3] P. Kazimirski (red.), H. Machińska (red.), J. Zarecka (red.) Monitoring traktowania więźniów z niepełnosprawnością fizyczną i sensoryczną , Raport krajowego mechanizmu prewencji tortur, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2019

[4] Monitoring traktowania więźniów z niepełnosprawnością fizyczną i sensoryczną , raport krajowego mechanizmu prewencji tortur, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, 2019r. s. 160-165 „rekomendacje”

[5] Szczegółowe informacje o zadaniach i metodach ich wykonania przez Pełnomocnika odnaleźć można na:

https://www.sw.gov.pl/strona/pelnomocnik-dyrektora-generalnego-sluzby-wieziennej-ds-ochrony-praw-czlowieka-i-rownego-traktowania

[6] Na mocy art. 14 ust. 1 Ustawy z dnia 19 lipca 2019r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami każdy organ władzy publicznej (…) wyznacza co najmniej jedną osobę pełniącą funkcję koordynatora do spraw dostępności.

[7] Nomenklatura przyjęta w odpowiedzi pełnomocnika pozostawia niestety wiele do życzenia. Pełnomocnik nie posługuje się określeniami osoba z niepełnosprawnością fizyczną czy intelektualną.

[8] Załącznik nr 1, Pismo Dyrektora Biura Generalnego Służby Więziennej z dnia 21 maja 2021r. : POBIERZ

[9] Patrz przypis 6

[10] Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 listopada 2013 r. w sprawie warunków i sposobu zaopatrzenia osób osadzonych w zakładach karnych i aresztach śledczych w protezy, przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze (Dz. U. 2003 nr 204 poz 1986)

[11] Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 21 grudnia 2016r., w sprawie regulaminu organizacyjno – porządkowego wykonywania kary pozbawienia wolności (Dz. U. 2016 poz. 2231)

[12] https://edu.cossw.pl/file/redir.php?id=5752

[13] Wątpliwości wzbudza tylko, czy rzeczywiście powinni być to wyłącznie opiekunowie – osadzeni, czy także osoby zatrudnione na stanowisku asystenta/opiekuna osoby z niepełnosprawnością pochodzące spoza środowiska osadzonych.

[14] Piotr Braun „Osoba niepełnosprawna w izolacji penitencjarnej”, Fundacja Edukacji Nowoczesnej, Niepełnosprawność – zagadnienia, problemy, rozwiązania Nr II/2013(7) s. 129-151

[15] Piotr Stanisławski „Cela bez taryfy ulgowej” Magazyn Integracja 2/2008

[16] Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2020

ADWOKAT ZBIGNIEW BAKALARCZYK

🦜 w Stowarzyszeniu Adwokackim „Defensor Iuris” od lutego 2021 r.,

🔸 absolwent Uniwersytetu Łódzkiego (prawo), a także uczestnik wielu studiów podyplomowych z zakresu prawa, finansów oraz rachunkowości,

🔸oprócz prowadzenia indywidualnej praktyki adwokackiej i mediacyjnej jest partnerem zarządzającym Spółki Adwokacko – Radcowskiej,

🔸swoją działalność koncentruje na sprawach związanych z postępowaniem cywilnym, w szczególności gospodarczym, ale nie stroni od spraw karnych, zwłaszcza dotyczących kodeksu karnego skarbowego oraz przestępstw gospodarczych,

🦜 zobacz jego przykładową aktywność w #DI: adwokat Zbigniew Bakalarczyk