Od grudnia ubiegłego roku zaczął obowiązywać art. 99a k.p.k., który do polskiego procesu karnego miał wprowadzić obowiązek redagowania uzasadnień wyroków na urzędowych formularzach. W wyniku wejścia w życie nowych przepisów od kilku miesięcy pełnomocnicy oraz obrońcy otrzymują uzasadnienia w zmienionym kształcie. Czy zasadnie?
Wprowadzenie nowych przepisów
Omawiana regulacja weszła w życie dokładnie 05 grudnia 2019 r. i została wprowadzony ustawą z dnia 19 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2019 r., poz. 1694). Początkowo nowe przepisy miały zostać zamieszczone w ramach Działu VIII. Postępowanie przed sądem pierwszej instancji, tj. poprzez dodanie do art. 424 k.p.k. § 4 i § 5. Ostatecznie zdecydowano się jednak na dodanie nowego artykułu do Działu IV, tj. czynności procesowych.
Zmianie uległa również pierwotna treść rozwiązań, jednakże nadal intencją projektodawcy było wprowadzenie uzasadnień wyroków w formie tzw. „tabelek”. Analizując obowiązujące już kilka miesięcy regulacje, warto uwzględnić założenia, jakie towarzyszyły ich wprowadzeniu. Z uwagi na niezbyt obszerną treść uzasadnienia proponowanego rozwiązania, pozwolę sobie zamieścić cały fragment dotyczący przedmiotowego zagadnienia:
W miejsce obszernych wielostronicowych (z reguły kilkudziesięciu w większych sprawach nawet kilkusetstronicowych) uzasadnień wyroków proponuje się wprowadzenie uzasadnień opartych na formularzach. Aktualny system jest bardzo pracochłonny, przedłuża postępowanie, nadmiernie angażuje siły sędziów (którzy powinni przede wszystkim zajmować się pracą orzeczniczą), do tego stopnia, że w praktyce są oni zmuszeni tak organizować pracę, by jednocześnie nie kończyć zbyt wielu skomplikowanych spraw, w których będą musieli sporządzać uzasadnienia, gdyż nie mogliby podołać temu obowiązkowi. Aktualna praktyka przy tym wcale nie jest efektywna – uzasadnienia są pisane zawiłym językiem, niezrozumiałym dla stron, niepotrzebnie przeładowane orzecznictwem, powtórzeniami, nieczytelne konstrukcyjnie, np. nie wiadomo gdzie szukać rozważań na niektóre tematy. Oczekiwanego efektu nie da się osiągnąć przez zmianę praktyki – wszak uzasadnienia są pisane pod kątem oczekiwań sądów dokonujących kontroli procesowej orzeczeń (w trybie apelacji, kasacji). Dlatego optymalnym rozwiązaniem mogłoby się okazać wprowadzenie formularzy uzasadnień wyroków. Taka formuła porządkowałaby strukturę uzasadnienia, wymusiłaby operowanie krótszymi, konkretnymi konstrukcjami językowymi, bardziej zrozumiałymi dla stron, nie wymuszałaby sporządzania wielostronicowych uzasadnień. Sędziowie mogliby poświęcać znacznie mniej czasu na sporządzanie uzasadnień, bez szkody dla ich merytorycznej zawartości, a z pożytkiem dla wykonywanych przez nich czynności orzeczniczych i sprawności postępowań.
Uzasadnienie wyroku sporządzone na formularzu winno spełniać wszelkie kryteria merytoryczne wskazane w art. 424 k.p.k., a jego szczegółowy kształt określi w rozporządzeniu Minister Sprawiedliwości, mając na uwadze konieczność zamieszczenia w nim niezbędnych informacji wskazanych w ustawie, w sposób umożliwiający należyte sporządzenie przez uprawnionego środka odwoławczego, a także właściwego dokonania kontroli odwoławczej.
W konsekwencji, po dokonanych modyfikacjach, zgodnie z obowiązującym art. 99a §1 k.p.k.:
Uzasadnienie wyroku sądu pierwszej instancji, w tym wyroku nakazowego i wyroku łącznego, oraz wyroku sądu odwoławczego i wyroku wydanego w postępowaniu o wznowienie postępowania sporządza się na formularzu według ustalonego wzoru.
Na podstawie art. 99a § 2. Minister Sprawiedliwości jest upoważniony do określenia w drodze rozporządzenia wzorów formularzy uzasadnień wyroków oraz sposobu ich wypełniania, mając na uwadze konieczność zamieszczenia w nich niezbędnych informacji wskazanych w ustawie, w sposób umożliwiający należyte sporządzenie przez uprawnionego środka zaskarżenia, a także właściwe dokonanie kontroli wyroku w razie wniesienia takiego środka. W rezultacie, na mocy delegacji ustawowej, Minister Sprawiedliwości wydał rozporządzenie z dnia 28 listopada 2019 r. w sprawie wzorów formularzy uzasadnień wyroków oraz sposobu ich wypełniania (Dz. U. z 2019 r., poz. 2349), które weszło w życie również dnia 05 grudnia 2019 r.
Co ciekawe, rozporządzenie wyznacza m. in. „Dopuszczalne modyfikacje układu rubryk formularzy uzasadnień wyroków” (§ 3), które są określone w ramach załączników do rozporządzenia. Oznacza to zatem, że załączniki do aktu prawnego stanowią nie tylko wzór uzasadnienia, ale także wyznaczają sądowi granice, w jakich może dokonać modyfikacji rubryk, które odnoszą się do treści uzasadnienia, stanowiącego element pracy orzeczniczej sądów.
Jak na nowe przepisy zapatrują się Sądy?
Choć sądy korzystają z „nowej formuły” uzasadnień, nie jest to jednak zjawiskiem powszechnym.
Sąd Rejonowy w Bydgoszczy, po rozpoznaniu sprawy III K 566/19 (LEX nr 3033461) w uzasadnieniu do wyroku zapadłego dnia 29 stycznia 2020 r., w sposób niezwykle obszerny i wnikliwy, wyjaśnił przyczyny, dla których nie skorzystał z formy „tabelki”. Pozwolę sobie na przytoczenie jedynie niektórych jego fragmentów, zachęcając Państwa do lektury całości motywów, jakie skłoniły Sąd do odstąpienia od formularza, ustanowionego w art. 99a § 1 k.p.k.:
Sąd Rejonowy w Bydgoszczy nie sporządził uzasadnienia wyroku na formularzu, o którym mowa w art. 99a § 1 k.p.k., gdyż zastosowanie rzeczonego formularza narusza prawo strony do rzetelnego procesu. Prawo do rzetelnego procesu ma wymiar konstytucyjny (art. 45 ust. 1 Konstytucji) oraz konwencyjny (art. 6 ust. 1-3 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, dalej jako Konwencja). Tym samym wykładnia art. 424 § 1-3 k.p.k. winna uwzględniać standardy określone w art. 45 ust. 1 Konstytucji oraz w art. 6 ust. 1-3 Konwencji. Obowiązek sporządzenia uzasadnienia orzeczenia jest nie tylko wymogiem formalnym, ale ma istotne znaczenie merytoryczne. Uzasadnienie, przedstawiając tok rozumowania poprzedzający wydanie orzeczenia, umożliwić ma stronom, a zwłaszcza oskarżonemu, jego kontrolę. Pełni nie tylko funkcje procesowe, lecz także buduje autorytet wymiaru sprawiedliwości i kształtuje zewnętrzne przekonanie o sprawiedliwości orzeczenia.
[wyrok Sądu Rejonowego w Bydgoszczy z dnia 29 stycznia 2020 r., sygnatura akt III K 566/19 (LEX nr 3033461 – klik)]
Sąd odniósł się również do bogatego orzecznictwa Trybunałów oraz nawiązał do stanowiska prezentowanego przez przedstawicieli doktryny:
W orzecznictwie Europejskiego Trybunału Prawa Człowieka podkreśla się, że obowiązek sądu uzasadnienia swoich decyzji stanowi jeden z elementów prawa do rzetelnego procesu, wskazując stronom, że ich sprawa została właściwie przeprowadzona, a stanowiska wysłuchane. Gwarancja ta zwrócona jest jednak nie tylko wobec samych stron, urealnia bowiem równocześnie społeczną kontrolę wymiaru sprawiedliwości. Rzetelność ta jest oceniana, co istotne, z punktu widzenia omawianej problematyki, także w aspekcie efektywności wykorzystania każdego dostępnego środka zaskarżenia (por. Z. Broniecka, Uzasadnienie wyroku w polskim postępowaniu karnym, Warszawa 2014, s. 134-140). W sprawie H. przeciwko Grecji (…) podkreślił, że sądy krajowe muszą z odpowiednią precyzją wskazywać podstawy swoich rozstrzygnięć. To, między innymi, umożliwia oskarżonemu efektywne skorzystanie z prawa do odwołania się od wyroku (wyrok (…) z dnia 16 grudnia 1992 r. w sprawie H. przeciwko Grecji, skarga nr (…), § 33-37; a także wyrok (…) z dnia 28 maja 2009 r. w sprawie K., M. i K. przeciwko Rosji, skargi nr (…), (…), (…), § 25). Prawo do zapoznania się z uzasadnieniem rozstrzygnięcia traktowane jest zatem jako jeden z elementów prawa do rzetelnego procesu, przewidzianego w art. 6 Konwencji, choć prawo do dwuinstancyjnego rozpoznania sprawy karnej nie wynika z tego przepisu (K. Eichstaedt (w:) Komentarzu do Kodeksu postępowania karnego pod red. Dariusza Świeckiego – komentarz do art. 424 k.p.k., teza 11, stan prawny na 1 sierpnia 2019 r.). Jeżeli jednak państwo-strona Konwencji przewidziało możliwość wniesienia apelacji od wyroku, to musi też zapewnić do niej skuteczny dostęp, jak również rzetelność samego postępowania odwoławczego (P. Hofmański (w:) Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Komentarz, tom I, red. L. Garlicki, Warszawa 2010, s. 305-306). Z orzecznictwa (…) wynika, że jakość uzasadnienia orzeczenia jest oceniana przez Trybunał właśnie przez pryzmat tego, na ile umożliwiło ono stronie zrealizowanie jej prawa dostępu do apelacyjnego etapu postępowania (por. w sprawie cywilnej: wyrok (…) z dnia 18 grudnia 2014 r. w sprawie N.A. przeciwko Norwegii, skarga nr (…), § 63; por. także wyrok (…) z dnia 7 marca 2017 r. w sprawie C. i B. przeciwko Słowenii, skargi nr (…) i (…), § 40).
[wyrok Sądu Rejonowego w Bydgoszczy z dnia 29 stycznia 2020 r., sygnatura akt III K 566/19 (LEX nr 3033461 – klik)]
Analogiczne stanowisko zaprezentował również Sąd Rejonowy w Toruniu, w uzasadnieniu wyroku z dnia 17 grudnia 2019 r., sygnatura akt II K 1584/19 (LEX nr 27728720 – klik).
Zagadnienie związane z treścią art. 99a k.p.k. stało się również przedmiotem oceny Sądu Rejonowego we Włocławku. W ramach uzasadnienia wyroku z dnia 12 marca 2020 r., sygn. akt II K 1830/19 (LEX nr 3008096), zważył, że:
W ocenie Sądu treść uzasadnienia powinna być podstawą oceny słuszności orzeczenia i to zarówno przez strony, jak i organ II instancji. (…) Uzasadnienie wyroku stanowi integralną część orzeczenia i pełni niezmiernie istotną rolę jako źródło informacji dla stron, dla których motywy, jakimi kierował się sąd wydając wyrok, mogą mieć zasadnicze znaczenie przy podejmowaniu decyzji w przedmiocie poddania go kontroli instancyjnej, jak pisze M. K. („Częściowe uzasadnienie, s. 57), służy racjonalizacji decyzji organu procesowego i ma w sposób rozumny i przekonujący wyjaśnić, dlaczego podjęta została określona decyzja procesowa. Ponadto uzasadnienie wyroku pozwala na przeprowadzenie jego kontroli przez instancję apelacyjną i – ewentualnie – kasacyjną. (min. K. Marszał, (w:) Marszał, Stachowiak, Zgryzek, Proces, s. 329).
[wyrok Sądu Rejonowego we Włocławku z dnia 12 marca 2020 r., sygn. akt II K 1830/19 (LEX nr 3008096 – klik)]
Sąd Rejonowy we Włocławku, podobnie jak Sąd Rejonowy w Bydgoszczy, nawiązał do ugruntowanej w tej kwestii linii orzeczniczej. W tym wypadku stanowisko judykatury odnosiło się m. in. do oceny dowodów:
Trafnie zwrócono na to uwagę w wyr. SA w Krakowie z 4 marca 2010 r., II AKa 418/09, KZS 2010, Nr 6, poz. 73, według którego każda sprawa musi być rozpoznana z należytą jej starannością oraz wnikliwością, w tym i dotyczącą takiego uzasadnienia orzeczenia, które w sposób dokładny i precyzyjny odda staranną ocenę ważkich dla rozstrzygnięcia dowodów oraz ukaże poczynione przez sąd orzekający ustalenia faktyczne, odnoszące się do istotnych okoliczności sprawy. Jednak przesadna uwaga poświęcona marginalnym dla danej sprawy kwestiom grozi niebezpieczeństwem, że orzekanie wykroczy poza przedmiot rozstrzygnięcia, stając się wyrokowaniem nieczytelnym, zamazującym obraz konkretnego zdarzenia, którego dotyczy. Odpowiednio sporządzone uzasadnienie orzeczenia powinno zatem łączyć z jednej strony wnikliwość i sumienność, a z drugiej rzeczowość oraz czytelność, przejawiającą się poprzez racjonalny wybór koniecznych do szerszego omówienia kwestii istotnych dla danego rozstrzygnięcia. (także post. SN z 7 stycznia 2009 r., IV KK 368/08, R-OSNKW 2009, poz. 17). Nie można posługiwać się streszczeniem dowodów zamiast dokonania ustaleń faktycznych i wskazania, na jakich dowodach zostały oparte (wyr. SN z 3 lipca 1975 r., II KR 86/75, OSNPG 1975, Nr 10, poz. 103; wyr. SA w Katowicach z 27 lutego 2005 r., II AKa 433/05, Biul. SA w K. 2005, Nr 2, poz. 4). Konieczne jest ustalenie zależności każdego z dowodów w całości lub konkretnym fragmencie od poszczególnych okoliczności faktycznych, które w sprawie wymagają udowodnienia i uzasadnienia (Z komentarza do Ustawy Kodeks Postępowania Karnego red. Prof. P. Hofmański 2011 r. wyd. 4).
[wyrok Sądu Rejonowego we Włocławku z dnia 12 marca 2020 r., sygn. akt II K 1830/19 (LEX nr 3008096 – klik)]
Wszystkie trzy przytoczone orzeczenia zwracają uwagę na fundamentalne kwestie. Odnoszą się one zarówno do zasad wynikających z Konstytucji RP, jak i Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Wobec tego rodzaju zastrzeżeń, zarówno ustawodawca, jak i podmioty stosujące prawo nie powinny przejść obojętnie.
Czy potrzeba wprowadzenia takich regulacji z perspektywy obywatela rzeczywiście istniała?
W mojej ocenie absolutnie nie. Należy pamiętać, że proces karny to cały ciąg czynności, które przeprowadza się w ramach postępowania dowodowego. Czytając uzasadnienie, zarówno oskarżony, jak i oskarżyciel, podążają tropem myślenia sądu, który rozstrzygnął ich – często bardzo osobistą – sprawę. To z niego oskarżony dowiaduje się, dlaczego zostanie na kilka lat pozbawiony wolności, a oskarżyciel posiłkowy, czym kierował się sąd, przyznając zadośćuczynienie w wysokości niższej od wnioskowanej.
Uzasadnienie w dotychczasowej formie stanowiło przejaw budowania zaufania w relacji państwo – obywatel. Obszerność uzasadnień, w tym kontekście, nie stanowiła problemu, a wręcz pozwalała na uznanie, że sąd dokładnie pochylił się nad sprawą. Co więcej, obywatel miał poczucie, że sąd wydając wyrok, musiał liczyć się z perspektywą jego wszechstronnego uzasadnienia na piśmie.
Do tego, od strony „ludzkiej” trudno wyobrazić sobie, jakie uczucia wzbudzi w rodzinie zmarłego uzasadnienie wyroku wydanego w sprawie śmierci osoby im najbliższej, zredagowanego poprzez uzupełnienie rubryk tabelki. Czy zakreślanie „kwadratów” (przypominające raczej wypełnianie ankiety, aniżeli uzasadnianie wyroku) w miejsce dotychczasowej formy opisowej jest rzeczywiście odpowiednie dla tego rodzaju (niezwykle dramatycznych) sytuacji?
Co zrobić, gdy wyrok z uzasadnieniem w formie tabelki został nam doręczony ?
Jeżeli zamierzamy składać od takiego orzeczenia apelację, z pewnością mocne argumenty dostarczają cytowane powyżej orzeczenia.
Warto przy tym pamiętać, że obraza art. 424 § 1-3 k.p.k. w zw. z art. 6 k.p.k. w zw. z art. 45 ust. 1 Konstytucji, w zw. z art. 6 ust. 1-3 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności musi mieć charakter istotny i dlatego powinien zostać wykazany przez apelującego związek pomiędzy naruszeniem przepisów a wynikiem postępowania. Jeżeli w ocenie strony wyrok przez nieprawidłowe uzasadnienie nie nadaje się do poddania go kontroli instancyjnej, warto określić, z jakich względów.
Samo bowiem skorzystanie z tej formy nie musi czynić wyroku wadliwym. Jeżeli jednak nie jest możliwym odczytanie pewnego ciągu myślowego sądu a quo, to ani strona nie może poddać uzasadnienia rzetelnej analizie, ani sąd odwoławczy nie może przeprowadzić kontroli prawidłowości rozumowania sądu niższej instancji.
Podsumowanie
Należy wskazać, że Sądy decydując się na skorzystanie z obecnej formy uzasadnienia, mogą narazić się na zarzut „naruszenia prawa strony do rzetelnego procesu” [wyrok Sądu Rejonowego w Bydgoszczy z dnia 29 stycznia 2020 r., LEX nr 3033461]. Jeżeli sąd II instancji podzieli stanowisko apelującego, możliwym jest uchylenie wyroku i przekazanie sprawy sądowi I instancji do ponownego rozpoznania. Sąd odwoławczy może bowiem uznać, iż odkodowanie procesu myślowego sądu niższej instancji na podstawie tak skonstruowanego uzasadnienia nie jest możliwe. W konsekwencji nie będzie również możliwym skontrolowanie prawidłowości orzeczenia.
Abstrahując od kwestii stricte procesowych, warto pamiętać, że sporządzanie uzasadnień jest elementem pracy orzeczniczej sędziego, która buduje jego autorytet w społeczeństwie. Obywatel po przeczytaniu motywów, jakimi kierował się sąd przy wydaniu wyroku o określonej treści, może dojść do przekonania o prawidłowości rozstrzygnięcia i nawet odstąpieniu od jego zaskarżenia.
Gdy podsądny zostanie skazany za popełnienie czynu zabronionego na karę pozbawienia wolności, powinien wiedzieć dlaczego sąd zdecydował się na tak radykalne rozstrzygnięcie. Ten cel może zostać osiągnięty właśnie przez zapoznanie się z pisemnym uzasadnieniem, w którym sąd wyjaśni, czym kierował się uznając sprawstwo oskarżonego. Nie można bowiem oczekiwać, że wystarczającym do przekonania go o słuszności orzeczenia będzie przedstawienie mu ustnych motywów rozstrzygnięcia. Nie pozwalają na to ani emocje towarzyszące sprawie, ani – zdarzająca się przecież nierzadko – wielowątkowość sprawy.
Dlatego w pełni podzielam stanowisko wyrażone przez sądy w cytowanych orzeczeniach i mogę jedynie żywić nadzieję, iż w ślad za taką koncepcją będą podążać kolejne sądy. Nie ma bowiem lepszej okazji do budowania relacji opartych na zaufaniu pomiędzy wymiarem sprawiedliwości a obywatelem niż wyjaśnienie przyczyn podjęcia rozstrzygnięcia o określonej treści.
Ustawodawca natomiast winien rozważyć uchylenie art. 99a k.p.k., który oddala obywateli od realizacji ich podstawowych praw, wynikających m. in, z Konstytucji RP.
ADWOKAT ANNA KĄTNIK-MANIA
🦜 Wiceprezes Stowarzyszenia Adwokackiego „Defensor Iuris” #DI
🦜 1 z 3 Założycieli #DI
🔸 absolwentka Uniwersytetu Szczecińskiego (Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego, prawo), od 2017 r. prowadzi kancelarię adwokacką w Słupsku (Kancelaria Adwokacka Adwokat Anna Kątnik-Mania Słupsk Słupsk), jest członkiem Koszalińskiej Izby Adwokackiej, na rzecz której działa m. in. współprowadząc stronę Okręgowej Rady Adwokackiej na portalu społecznościowym Facebook (Okręgowa Rada Adwokacka w Koszalinie),
🔸 obok działań podejmowanych w ramach Stowarzyszenia, uczestniczy także w pracach Zespołu ds. Prawa Karnego Sędziów Sądów Polskich „IUSTITIA” (Iustitia Polska – „Polish Judges”),
🔸 przyznaje, że prawo jest dla niej nie tylko pracą, ale i pasją – a że jest niespełnionym dydaktykiem – chętnie angażuje się w aktywności związane z pogłębianiem świadomości prawnej społeczeństwa, w tym poprzez m. in. prowadzenie zajęć z młodzieżą w ramach „Tygodnia Konstytucyjnego” (2018, 2019), organizowanego przez Stowarzyszenie im. Prof. Zbigniewa Hołdy, „Prawnych czwartków” (2019), realizowanych przez Słupską Kafejkę Prawną, udział w Światowych Dniach Wymiaru Sprawiedliwości, z udziałem Sędziów z Oddziału Słupskiego Stowarzyszenia Sędziów Polskich „IUSTITIA”, słupskich adwokatów oraz Prokuratury Rejonowej w Słupsku, prowadzenie cykli na swoim blogu #ABCywilne #pożyczajrozsądnie #podkątemprawa,
🔸 więcej: www.akmkancelariaslupsk.pl,
🦜 zobacz jej przykładową aktywność w #DI: adwokat Anna Kątnik – Mania